Dlaczego drzewo z tabliczką nie jest pomnikiem przyrody?

Zachowując w kadrze piękno polskiej przyrody na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat, niejednokrotnie zdarzyło mi się robić zdjęcia drzewom posiadającym stosowną tabliczkę charakterystyczną dla obiektów chronionych pomnikowo, których nie sposób było odnaleźć w obowiązującym rejestrze pomników przyrody. Znalezienie odpowiedzi na pytanie zadane w tytule artykułu wymagało przejrzenia wielu aktów prawnych i generalnie doprowadziło do uformowania trzech wniosków:

1. Drzewo posiadało status pomnika przyrody, ale stosownym aktem prawnym została z niego zniesiona ochrona pomnikowa.

Na Dolnym Śląsku tylko w 2022 r. opublikowano 13 uchwał znoszących całkowicie lub częściowo (w przypadku alei) ochronę ustawową z pomnikowych okazów. Jako powód podaje się lakonicznie utratę wartości przyrodniczych lub zapewnienie bezpieczeństwa publicznego. Nie zawsze takie drzewa zostają natychmiast wycięte, często stoją jeszcze wiele lat i nikt się nie kwapi, by zdjąć z niego tabliczkę. W mojej okolicy takim przykładem jest topola czarna z Zachełmia – Podzamcza. Status pomnika przyrody utraciła w 2015 r., ale na szczęście dalej żyje.

2. Drzewo posiadało status pomnika przyrody, ale w skutek zawirowań po reformie administracyjnej w 1999 r. powołujący go akt prawny został uchylony.

Aby dobrze zrozumieć zagadnienie polecam zapoznanie się z poniższą tabelą:

tabela

Kluczowym momentem w omawianej sprawie jest wejście w życie Ustawy z dnia 16.04.2004 r. o ochronie przyrody, która narzuca na barki wojewody przymus prowadzenia rejestru pomników przyrody (ten obowiązek został z niego zdjęty po wejściu w życie Ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko). Do kogo miał się wojewoda zgłosić po istniejący w tamtym czasie wykaz pomników? Mógł się zgłosić do starosty, o ile ten zdążył od początku roku cokolwiek zdziałać. Można było sięgnąć po rejestry ministerialne, ale te pewnie nieaktualne, ponadto trzeba by je było skorelować z przebiegiem nowych granic województwa. Dodatkową komplikacją były  pomniki przyrody powstałe w międzyczasie na mocy uchwał rad gminy. Zamiast podjąć iście benedyktyńską pracę niektórzy wojewodowie poszli na skróty. Opublikowali rozporządzenia powołujące całe setki pomników przyrody, uchylając akty prawne dotyczące tych istniejących. Zobaczmy, jak to wyglądało na Dolnym Śląsku:

ROZPORZĄDZENIE NR 15
WOJEWODY DOLNOŚLĄSKIEGO
z dnia 27 listopada 2006 r.

Niniejsze Rozporządzenie poprzedzone było:
– Zarządzeniem Nr 10/88 Wojewody Wałbrzyskiego z dnia 12 marca 1988 r. (Dz. Urz. Woj. Wałbrzyskiego Nr 9, póz. 69);
– Rozporządzeniem Nr 3 Wojewody Wałbrzyskiego z dnia 20 kwietnia 1995 r. (Dz. Urz. Woj. Wałbrzyskiego Nr 7, póz. 21);
– Rozporządzeniem Nr 10/98 Wojewody Wałbrzyskiego z dnia 30 października 1998 r. (Dz. Urz. Woj. Wałbrzyskiego Nr 31, póz. 220);
– Rozporządzeniem Nr 17/98 Wojewody Wałbrzyskiego z dnia 17 grudnia 1998 r. (Dz. Urz. Woj. Wałbrzyskiego Nr 34, póz. 258);
– Rozporządzeniem Nr 28 Wojewody Dolnośląskiego z dnia 24 listopada 1999 r. (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego Nr 35, póz. 1407, w zakresie załącznika pod póz. 4);
– Rozporządzeniem Nr 10 Wojewody Dolnośląskiego z dnia 13 marca 2002 r. (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego Nr 33, póz. 819, w zakresie załącznika od l.p. 25 do 75);
– Rozporządzeniem Wojewody Dolnośląskiego z dnia 19 kwietnia 2002 r. (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego Nr 69, póz. 1321 w zakresie załącznika od l.p. 13 do 18,
– Rozporządzeniem Nr 4 Wojewody Dolnośląskiego z dnia 2 marca 2004 r. (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego Nr 45, póz. 875), które tracą moc z dniem wejścia w życie niniejszego Rozporządzenia.

Ze względu na błędy redakcyjne wytknięte przez Ministerstwo Środowiska oraz konieczność uszczegółowienia lokalizacji pomników przyrody wojewoda publikuje nowe rozporządzenie:

ROZPORZĄDZENIE Nr 11
WOJEWODY DOLNOŚLĄSKIEGO
z dnia 8 sierpnia 2008 r.

4. Traci moc Rozporządzenie Nr 15 Wojewody Dolnośląskiego z dnia 27 listopada
2006 r. w sprawie ustanowienia pomników przyrody ożywionej i nieożywionej,
znajdujących się na terenie województwa dolnośląskiego (Dz. Urz. Woj. Dolnośl. Nr 253,
póz. 3768 z dnia 4 grudnia 2006 r.).

Finalnie, głównie w części dotyczącej dawnego województwa wałbrzyskiego, pomnikami przyrody są wyłącznie obiekty wymienione w rozporządzeniu wojewody, a że nieokreślona ilość istniejących wcześniej pomników przyrody nie trafiła do tego dokumentu – trudno, miały pecha!

jesion wyniosły Bolko, Duszniki Zdrój

Jeszcze większym radykalizmem wykazał się Wojewoda Lubuski – uchylił wszystkie obowiązujące wcześniej akty prawne (poza uchwałami rady gmin) i zastąpił stosem nowych rozporządzeń publikowanych w dzienniku urzędowym w latach 2005 – 2006. Tym samym w całym obowiązującym obecnie rejestrze pomników przyrody nie znajdziemy obiektu o podstawie prawnej starszej niż 1993 r. Tylko w samym Żaganiu z listy pomników przyrody „znikło” prawie 30 drzew rosnących na terenie parku przypałacowego.

platan z żagańskiego parku przypałacowego

3. Drzewo nigdy nie było pomnikiem przyrody a powieszoną tabliczkę należy uznać za samowolę.

Powodów takiego stanu rzeczy może być kilka, często wynika to z nierozróżniania pojęć: „drzewo o walorach pomnikowych” i „drzewo pomnikowe”. Te pierwsze spełnia kryteria by być pomnikiem przyrody, zaś drugie już nim jest i posiada stosowną podstawę prawną. Znam przykłady, gdzie rewitalizując wiejski park lokalni działacze bezprawnie znakują drzewo/drzewa, no bo „jak takie grube nie jest pomnikiem przyrody”. Z taką sytuacją możemy mieć do czynienia np. w Sichowie, gdzie obok rekordowego tulipanowca amerykańskiego rosną dwa okazałe platany oznakowane tabliczką, chociaż nigdy nie zostały ustanowione pomnikami przyrody.

platan z Sichowa

Kilka obiektów przyrodniczych oznakowanych jako pomnik przyrody a posiadających trefną podstawę prawną, napotkałem na terenach leśnych. Trudno leśnikom czy nadleśnictwu zarzucać niekompetencję w tych sprawach, być może po latach nieskutecznych próśb kierowanych do władz gminnych dokonują „samostanowienia” pomnika przyrody. Za przykład mogę podać „Leśne Kandelabry” w Nadleśnictwie Krzystkowice (gm. Bobrowice, lubuskie).

tablica przy powierzchniowym pomniku przyrody

„Leśne Kandelabry” nie figurują w rejestrach pomników przyrody (zarówno w regionalnym, jak i w centralnym), nie przyznaje się do niego gmina Bobrowice. Podstawą prawną powołania pomnika przyrody nie może być ustawa, tylko rozporządzenie bądź uchwała, a cytowany na tablicy art. 45 dotyczy zakazów związanych z pomnikami przyrody.

Duża liczba drzew podpisanych jako pomniki przyrody znajduje się w arboretum w Wojsławicach, w gminie Niemcza (dolnośląskie). Szczegóły można znaleźć w artykule Piotra Jagodzińskiego „Zapomniane Pomniki Przyrody„. Znajduje się w nim również godna pochwały lista „zapomnianych pomników przyrody”, choć chciałbym zaznaczyć, że nie zgadam się z proponowaną przez autora tezą obarczającą winą za całe zamieszanie urzędy gminy.

Weszło w życie ważne Rozporządzenie Ministra Środowiska.

W artykule 40. Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. definiującej pomnik przyrody możemy wyczytać:

1. Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.
2. Na terenach niezabudowanych, jeżeli nie stanowi to zagrożenia dla ludzi
lub mienia, drzewa stanowiące pomniki przyrody podlegają ochronie aż do ich
samoistnego, całkowitego rozpadu.
3. Minister właściwy do spraw środowiska określi, w drodze rozporządzenia,
kryteria uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody,
kierując się potrzebą ochrony drzew i krzewów ze względu na ich wielkość, wiek,
pokrój i znaczenie historyczne, a odnośnie tworów przyrody nieożywionej – ze
względu na ich znaczenie naukowe, estetyczne i krajobrazowe.

Wreszcie po 13 latach od wejścia w życie tej Ustawy, Minister Środowiska J. Szyszko opublikował Rozporządzenie z dnia 4 grudnia 2017 r. w sprawie kryteriów uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody. Czytelnikowi nieobeznanemu w tym temacie należą się pewne wyjaśnienia. Do poprzednio obowiązujących ustaw o ochronie przyrody z roku 2001 i 1991 nigdy nie ogłoszono żadnych rozporządzeń dotyczących kryteriów przy powoływaniu pomników przyrody. Z formalnego punktu widzenia do chwili obecnej nie istniał żaden obowiązujący akt prawny opisujący dokładniej wymogi, jakie powinien mieć przyszły pomnik przyrody. Z braku innego dokumentu najczęściej kierowano się wytycznymi „Instrukcji o urządzaniu lasów w parkach narodowych i rezerwatach przyrody” z 1962 r.  Rozporządzenie z dnia 4 grudnia 2017 r. nareszcie załata wieloletnią lukę w prawie i ułatwi formalności przy składaniu wniosków w sprawie uchwalenia ochrony pomnikowej.

Poniżej Rozporządzenie zacytowane w całości:

Warszawa, dnia 12 grudnia 2017 r.
Poz. 2300
ROZPORZĄDZENIE
MINISTRA ŚRODOWISKA
z dnia 4 grudnia 2017 r.
w sprawie kryteriów uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody

Na podstawie art. 40 ust. 3 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2016 r. poz. 2134, z późn. zm.2)) zarządza się, co następuje:

§ 1. Kryteriami uznawania drzew za pomniki przyrody są:
1) obwód pnia nie mniejszy niż minimalny obwód pnia drzewa mierzony na wysokości 130 cm dla poszczególnych rodzajów i gatunków drzew, określony w załączniku do rozporządzenia, lub
2) wyróżnianie się wśród innych drzew tego samego rodzaju lub gatunku w skali kraju, województwa lub gminy, ze względu na obwód pnia, wysokość, szerokość korony, wiek, występowanie w skupiskach, w tym w alejach lub szpalerach, pokrój lub inne cechy morfologiczne, a także inne wyjątkowe walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne lub krajobrazowe.
§ 2. Kryterium uznawania krzewów za pomniki przyrody jest wyróżnianie się wśród innych krzewów tego samego rodzaju lub gatunku w skali kraju, województwa lub gminy, ze względu na wysokość, szerokość, wiek, występowanie w skupiskach, pokrój lub inne cechy morfologiczne, a także inne wyjątkowe walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne lub krajobrazowe.

§ 3. 1. Kryterium uznawania tworów przyrody nieożywionej za pomniki przyrody jest wyróżnianie się w skali kraju, województwa lub gminy wśród innych tworów przyrody nieożywionej tego samego typu ze względu na:
1) intensywność i formę koncentracji wypływu wody, właściwości fizykochemiczne wód, w tym występowanie wód mineralnych, lub zlokalizowanie wśród innych form geomorfologicznych – w przypadku źródeł;
2) wysokość – w przypadku wodospadów;
3) intensywność i formę koncentracji wypływu wody, otoczenie charakterystycznymi utworami skalnymi powstałymi z wytrącania się minerałów z wypływających wód lub zlokalizowanie wśród innych form geomorfologicznych – w przypadku wywierzysk;
4) skład petrograficzny – w przypadku skałek;
5) profil lub inne cechy geomorfologiczne – w przypadku jarów;
6) rozmiar, skład petrograficzny lub inne cechy geologiczne – w przypadku głazów narzutowych;
7) długość korytarzy, wielkość deniwelacji, występowanie innych form geomorfologicznych, w tym form krasowych – w przypadku jaskiń.

2. Kryterium uznawania tworów przyrody nieożywionej za pomniki przyrody może być także wyróżnianie się w skali kraju, województwa lub gminy wśród innych tworów przyrody nieożywionej tego samego typu, ze względu na wielkość, inne cechy morfologiczne lub strukturalne, występowanie w skupiskach, reprezentatywność, unikatowość, a także inne wyjątkowe walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne, krajobrazowe lub estetyczne.
§ 4. Do pomników przyrody ustanowionych przed dniem wejścia w życie niniejszego rozporządzenia jego przepisów nie stosuje się.
§ 5. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem 17 grudnia 2017 r.

Minister Środowiska: J. Szyszko

Załącznik do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 4 grudnia 2017 r. (poz. 2300)

załącznik

1) Jeżeli drzewo na wysokości 130 cm posiada kilka pni – za obwód pnia drzewa przyjmuje się sumę obwodu pnia o największym obwodzie oraz połowy obwodów pozostałych pni.

Link do rozporządzenia tutaj.