Zgodnie z Ustawą o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. Art. 6 ust.1 pkt. 6 pomniki przyrody są jedną z form ochrony przyrody.

Artykuł 40 ust. 1 tej ustawy definiuje pomniki przyrody następująco:

Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.

Ust. 2 stanowi :

Na terenach niezabudowanych, jeżeli nie stanowi to zagrożenia dla ludzi lub mienia, drzewa stanowiące pomniki przyrody podlegają ochronie aż do ich samoistnego, całkowitego rozpadu.

Czyli, na terenie niezabudowanym, uschnięty pień martwego, pomnikowego drzewa, nadal jest ustawowo chroniony, do momentu gdy zamieni się w próchnicę.

W ust.3 czytamy :

Minister właściwy do spraw środowiska może określić, w drodze rozporządzenia, kryteria uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody, kierując się potrzebą ochrony drzew i krzewów ze względu na ich wielkość, wiek, pokrój i znaczenie historyczne, a odnośnie tworów przyrody nieożywionej– ze względu na ich znaczenie naukowe, estetyczne i krajobrazowe.

Edytowano 06.07.2018 r. Po wielu latach od wejścia w życie omawianej ustawy, Minister Środowiska J. Szyszko opublikował Rozporządzenie z dnia 4 grudnia 2017 r. w sprawie kryteriów uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody.

Na podstawie art. 40 ust. 3 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2016 r. poz. 2134, z późn. zm.2)) zarządza się, co następuje:

§ 1. Kryteriami uznawania drzew za pomniki przyrody są:
1) obwód pnia nie mniejszy niż minimalny obwód pnia drzewa mierzony na wysokości 130 cm dla poszczególnych rodzajów i gatunków drzew, określony w załączniku do rozporządzenia, lub
2) wyróżnianie się wśród innych drzew tego samego rodzaju lub gatunku w skali kraju, województwa lub gminy, ze względu na obwód pnia, wysokość, szerokość korony, wiek, występowanie w skupiskach, w tym w alejach lub szpalerach, pokrój lub inne cechy morfologiczne, a także inne wyjątkowe walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne lub krajobrazowe.
§ 2. Kryterium uznawania krzewów za pomniki przyrody jest wyróżnianie się wśród innych krzewów tego samego rodzaju lub gatunku w skali kraju, województwa lub gminy, ze względu na wysokość, szerokość, wiek, występowanie w skupiskach, pokrój lub inne cechy morfologiczne, a także inne wyjątkowe walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne lub krajobrazowe.

§ 3. 1. Kryterium uznawania tworów przyrody nieożywionej za pomniki przyrody jest wyróżnianie się w skali kraju, województwa lub gminy wśród innych tworów przyrody nieożywionej tego samego typu ze względu na:
1) intensywność i formę koncentracji wypływu wody, właściwości fizykochemiczne wód, w tym występowanie wód mineralnych, lub zlokalizowanie wśród innych form geomorfologicznych – w przypadku źródeł;
2) wysokość – w przypadku wodospadów;
3) intensywność i formę koncentracji wypływu wody, otoczenie charakterystycznymi utworami skalnymi powstałymi z wytrącania się minerałów z wypływających wód lub zlokalizowanie wśród innych form geomorfologicznych – w przypadku wywierzysk;
4) skład petrograficzny – w przypadku skałek;
5) profil lub inne cechy geomorfologiczne – w przypadku jarów;
6) rozmiar, skład petrograficzny lub inne cechy geologiczne – w przypadku głazów narzutowych;
7) długość korytarzy, wielkość deniwelacji, występowanie innych form geomorfologicznych, w tym form krasowych – w przypadku jaskiń.

2. Kryterium uznawania tworów przyrody nieożywionej za pomniki przyrody może być także wyróżnianie się w skali kraju, województwa lub gminy wśród innych tworów przyrody nieożywionej tego samego typu, ze względu na wielkość, inne cechy morfologiczne lub strukturalne, występowanie w skupiskach, reprezentatywność, unikatowość, a także inne wyjątkowe walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne, krajobrazowe lub estetyczne.
§ 4. Do pomników przyrody ustanowionych przed dniem wejścia w życie niniejszego rozporządzenia jego przepisów nie stosuje się.
§ 5. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem 17 grudnia 2017 r.

Minister Środowiska: J. Szyszko

Załącznik do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 4 grudnia 2017 r. (poz. 2300)

1) Jeżeli drzewo na wysokości 130 cm posiada kilka pni – za obwód pnia drzewa przyjmuje się sumę obwodu pnia o największym obwodzie oraz połowy obwodów pozostałych pni.

Art. 45 poświęcony jest zakazom :

1. W stosunku do pomnika przyrody, stanowiska dokumentacyjnego, użytku ekologicznego lub zespołu przyrodniczo-krajobrazowego mogą być wprowadzone następujące zakazy:

1) niszczenia, uszkadzania lub przekształcania obiektu lub obszaru;

2) wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wyjątkiem prac związanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym lub przeciwpowodziowym albo budową, odbudową, utrzymywaniem, remontem lub naprawą urządzeń wodnych;

3) uszkadzania i zanieczyszczania gleby;

4) dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli zmiany te nie służą ochronie przyrody albo racjonalnej gospodarce rolnej, leśnej, wodnej lub rybackiej;

5) likwidowania, zasypywania i przekształcania naturalnych zbiorników wodnych, starorzeczy oraz obszarów wodno-błotnych;

6) wylewania gnojowicy, z wyjątkiem nawożenia użytkowanych gruntów rolnych;

7) zmiany sposobu użytkowania ziemi;

8)wydobywania do celów gospodarczych skał, w tym torfu, oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i bursztynu;

9) umyślnego zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia nor, legowisk zwierzęcych oraz tarlisk i złożonej ikry, z wyjątkiem amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynności związanych z racjonalną gospodarką rolną, leśną, rybacką i łowiecką;

10) zbioru, niszczenia, uszkadzania roślin i grzybów na obszarach użytków ekologicznych, utworzonych w celu ochrony stanowisk, siedlisk lub ostoi roślin i grzybów chronionych;

11) umieszczania tablic reklamowych.

2. Zakazy, o których mowa w ust. 1, nie dotyczą:

1) prac wykonywanych na potrzeby ochrony przyrody po uzgodnieniu z organem ustanawiaj ącym daną formę ochrony przyrody;

2) realizacji inwestycji celu publicznego po uzgodnieniu z organem ustanawiającym daną formę ochrony przyrody;

3) zadań z zakresu obronności kraju w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa państwa;

4) likwidowania nagłych zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego i prowadzenia akcji ratowniczych.

Kto umyślnie narusza zakazy obowiązujące w stosunku do pomnika przyrody, zgodnie z art. 127 podlega karze grzywny lub aresztu.

Ustanowienie pomnika przyrody następuje (po uzgodnieniu regionalnym dyrektorem ochrony środowiska) w drodze uchwały rady gminy. Uchwała ta powinna zawierać nazwę obiektu, jego położenie, szczególne cele ochrony, obowiązujące zakazy oraz sprawującego nadzór nad pomnikiem przyrody. Z kolei organ sprawujący nadzór obowiązany jest umieścić stosowną tablicę informacyjną. Wzór tablic określa Rozporządzenie Ministra Środowiska z 10 grudnia 2004r.

Załącznik nr 2

WZÓR TABLICY INFORMUJĄCEJ O NAZWIE POMNIKA PRZYRODY BĘDĄCEGO POJEDYNCZYM TWOREM PRZYRODY ŻYWEJ LUB NIEOŻYWIONEJ

Objaśnienia:

1) Tablica może być wykonana z masy plastycznej sporządzonej ze spienionego polichlorku winylu (PCW) albo blachy ocynkowanej stalowej lub blachy aluminiowej;
2) tablica ma kształt prostokąta o wysokości 13,5 cm i szerokości 9 cm;
3) tło tablicy jest koloru zielonego; w jej górnej części jest umieszczony symetrycznie wizerunek orła w koronie o wysokości i szerokości 8 cm, koloru białego; w dolnej części tablicy jest umieszczony symetrycznie w dwóch rzędach napis „POMNIK PRZYRODY„, o wysokości liter 1 cm, w kolorze białym;
4) odległość pomiędzy wizerunkiem orła w koronie a napisem oraz pierwszym i drugim rzędem napisu i odległość pomiędzy drugim rzędem napisu a dolną krawędzią tablicy wynosi 1 cm;
5) odległość wizerunku orła w koronie od górnej krawędzi tablicy wynosi 0,5 cm.

Starszy typ tabliczki :

Tabliczka na zdjęciu powyżej różni się nieco od wzoru określonego przez ministra, zawiera bowiem dodatkową informację „prawem chroniony”. Spotkałem się również z tabliczkami innego koloru, choć niezgodne z ministerialnym wzorem, doskonale widoczne w terenie (park w Szczawnie Zdroju) :

Załącznik nr 3

WZÓR TABLICY INFORMUJĄCEJ O NAZWIE POMNIKA PRZYRODY BĘDĄCEGO SKUPISKIEM TWORÓW PRZYRODY ŻYWEJ LUB NIEOŻYWIONEJ

Objaśnienia:

*⁾ Należy podać nazwę własną skupiska tworów przyrody żywej lub nieożywionej.
1) Tablica może być wykonana z masy plastycznej sporządzonej ze spienionego polichlorku winylu (PCW) albo blachy ocynkowanej stalowej lub blachy aluminiowej;
2) tablica ma kształt prostokąta o wymiarach zależnych od długości napisów przy stosunku szerokości do jej wysokości 3:1;
3) tło tablicy jest koloru czerwonego, w jej górnej części jest umieszczony symetrycznie wizerunek orła w koronie o wysokości i szerokości 8 cm, koloru białego; poniżej wizerunku orła w koronie są umieszczone symetrycznie w dwóch rzędach napisy: w pierwszym rzędzie napis „POMNIK PRZYRODY”, w drugim rzędzie napis informujący o nazwie własnej skupiska tworów przyrody żywej lub nieożywionej, o wysokości liter 8 cm, w kolorze białym;
4) odstępy pomiędzy wizerunkiem orła w koronie a górną krawędzią tablicy i odległością napisów od krawędzi dolnej powinny być takie same.

 Tablica w terenie :

z zielonym, zamiast czerwonym tłem.

Podkreślenia i pogrubienia w powyższym tekście zostały wprowadzone przez autora i nie występują w oryginalnych wersjach ustawy i rozporządzenia.