W zdecydowanej większości przypadków ciężko jest przegapić pomnik przyrody – no bo jak można nie zauważyć okazałego drzewa, majestatycznej skały czy dużego głazu. Trudniej odnaleźć chronione w postaci powierzchniowego pomnika przyrody stanowiska chronionych roślin (np. rosiczki), czy wysączające się z zarośli źródełko. Chociaż opisywane w dzisiejszym artykule geostanowisko mierzy 30 m szerokości, 5 m wysokości i jest doskonale widoczne z drogi, można przejść bądź przejechać obok niego i nie zauważyć nic godnego uwagi. Jednak widok przydrożnej skarpy niedaleko przystanku PKS w Kotuszowie powoduje u miłośników geologii szybsze bicie serca.
GPS N 50°36’24.5″ , E 21°04’23.1″
W rejestrze RDOŚ możemy wyczytać, że w skarpie przydrożnej odsłaniają się szarobrązowe, oliwkowobrązowe, silnie zdiagenezowane iłowce i mułowce z wkładkami zielonkawych drobnoziarnistych piaskowców. Podobne informacje znajdują się na tablicy umieszczonej w pobliżu pomnikowego odsłonięcia.
Więcej wiedzy można przyswoić z karty nr 005046, geostanowisko Kotuszów, Państwowego Instytutu Geologicznego: W odsłonięciu eksponowany jest kompleks łupków ilastych z wkładkami mułowców i cienkimi przeławiceniami drobnoziarnistych piaskowców reprezentujące najstarsze fragmenty profilu skał, które geolodzy nazywają Formacją łupków Czarnej (nazwa pochodzi od przepływającej nieopodal rzeki). Z uwagi na fakt, ze skały te są stosunkowo miękkie nie tworzą one zbyt licznych odsłonięć i to w Kotuszowie jest bardzo cenne i corocznie odwiedzane przez wielu geologów. Na pierwszy rzut oka kolor skały jest rdzawo-brunatny ale to tylko kolor zewnętrznej powłoki skalnych okruchów. W efekcie wietrzenia powierzchnie pomiędzy warstewkami łupków i spękania pokryły się rdzawo-brunatnym nalotem, który nadał całemu odsłonięciu taką właśnie czerwonawą barwę. Kiedy jednak okruch skalny przełamiemy i obejrzymy jej kolor na świeżym przełamie okaże się on zupełnie inny: szary, czasem oliwkowy. Skała jest zwięzła ale wykazuje duże tendencje do rozpadania się wzdłuż spękań i powierzchni oddzielności na fragmenty w kształcie liści i ołówków. W efekcie całe odsłonięcie pokryte jest pokruszonymi łupkami i aby dostać się do świeżej skały należy je odsunąć.
Podstawowym typem występujących tu skał są tu silnie sprasowane iłowce o bardzo wyraźnych powierzchniach oddzielności, na których nie ma żadnych hieroglifów (czyli śladów życia organizmów i inne struktury często widoczne w skałach. W badaniach mikroskopowych można stwierdzić że skały te zbudowane są z minerałów ilastych delikatnie laminowanych pyłem kwarcowym.
Towarzyszące iłowcom mułowce występują podrzędnie w ławicach których miąższość nie przekracza 25 cm. W ich składzie obok dominującego kwarcu można także znaleźć błyszczące okruchy miki i ziarna skaleni. Piaskowce na ogół bardzo drobnoziarniste tworzą cienkie przeławicenia, które z uwagi na większą twardość najczęściej nieco wystają z powierzchni odsłonięcia.
Skały odsłonięte w Kotuszowie przez wiele lat uchodziły za prekambryjskie i uznawano je za najstarsze w Górach Świętokrzyskich brak jednak na to było jakiejkolwiek dokumentacji paleontologicznej, a wiek ustalono jedynie na podstawie pozycji w profilu oraz dużego stopnia przeobrażenia osadów. Przeprowadzone później badania mikroflorystyczne dowiodły jednak dolnokambryjskiego wieku tej serii, a ostatnio przeprowadzone badania uszczegółowiające pozwalają stwierdzić, ze są to skały bardzo stare, reprezentujące najstarszy kambr, najstarsze znane z Gór Świętokrzyskich, a jednocześnie najstarsze spośród tych skał osadowych jakie odsłaniają się w Polsce. Tym bardziej intrygującym jest fakt, że już w tak starych skałach udało się już znaleźć skamieniałości gąbek i innych organizmów szkieletowych jakie pojawiły się na ziemi ok. 600 mln lat temu.
Osłonięcie łupków ilastych z Kotuszowa od 1987 r. chronione jest w formie pomnika przyrody nieożywionej, obowiązująca podstawa prawna to Rozporządzenie Nr 7/94 Wojewody Kieleckiego z dn. 4.08.1994 r. zmieniające zarządzenie w sprawie uznania za pomniki przyrody.
