Zachowując w kadrze piękno polskiej przyrody na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat, niejednokrotnie zdarzyło mi się robić zdjęcia drzewom posiadającym stosowną tabliczkę charakterystyczną dla obiektów chronionych pomnikowo, których nie sposób było odnaleźć w obowiązującym rejestrze pomników przyrody. Znalezienie odpowiedzi na pytanie zadane w tytule artykułu wymagało przejrzenia wielu aktów prawnych i generalnie doprowadziło do uformowania trzech wniosków:

1. Drzewo posiadało status pomnika przyrody, ale stosownym aktem prawnym została z niego zniesiona ochrona pomnikowa.

Na Dolnym Śląsku tylko w 2022 r. opublikowano 13 uchwał znoszących całkowicie lub częściowo (w przypadku alei) ochronę ustawową z pomnikowych okazów. Jako powód podaje się lakonicznie utratę wartości przyrodniczych lub zapewnienie bezpieczeństwa publicznego. Nie zawsze takie drzewa zostają natychmiast wycięte, często stoją jeszcze wiele lat i nikt się nie kwapi, by zdjąć z niego tabliczkę. W mojej okolicy takim przykładem jest topola czarna z Zachełmia – Podzamcza. Status pomnika przyrody utraciła w 2015 r., ale na szczęście dalej żyje.

2. Drzewo posiadało status pomnika przyrody, ale w skutek zawirowań po reformie administracyjnej w 1999 r. powołujący go akt prawny został uchylony.

Aby dobrze zrozumieć zagadnienie polecam zapoznanie się z poniższą tabelą:

Kluczowym momentem w omawianej sprawie jest wejście w życie Ustawy z dnia 16.04.2004 r. o ochronie przyrody, która narzuca na barki wojewody przymus prowadzenia rejestru pomników przyrody (ten obowiązek został z niego zdjęty po wejściu w życie Ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko). Do kogo miał się wojewoda zgłosić po istniejący w tamtym czasie wykaz pomników? Mógł się zgłosić do starosty, o ile ten zdążył od początku roku cokolwiek zdziałać. Można było sięgnąć po rejestry ministerialne, ale te pewnie nieaktualne, ponadto trzeba by je było skorelować z przebiegiem nowych granic województwa. Dodatkową komplikacją były  pomniki przyrody powstałe w międzyczasie na mocy uchwał rad gminy. Zamiast podjąć iście benedyktyńską pracę niektórzy wojewodowie poszli na skróty. Opublikowali rozporządzenia powołujące całe setki pomników przyrody, uchylając akty prawne dotyczące tych istniejących. Zobaczmy, jak to wyglądało na Dolnym Śląsku:

ROZPORZĄDZENIE NR 15
WOJEWODY DOLNOŚLĄSKIEGO
z dnia 27 listopada 2006 r.

Niniejsze Rozporządzenie poprzedzone było:
– Zarządzeniem Nr 10/88 Wojewody Wałbrzyskiego z dnia 12 marca 1988 r. (Dz. Urz. Woj. Wałbrzyskiego Nr 9, póz. 69);
– Rozporządzeniem Nr 3 Wojewody Wałbrzyskiego z dnia 20 kwietnia 1995 r. (Dz. Urz. Woj. Wałbrzyskiego Nr 7, póz. 21);
– Rozporządzeniem Nr 10/98 Wojewody Wałbrzyskiego z dnia 30 października 1998 r. (Dz. Urz. Woj. Wałbrzyskiego Nr 31, póz. 220);
– Rozporządzeniem Nr 17/98 Wojewody Wałbrzyskiego z dnia 17 grudnia 1998 r. (Dz. Urz. Woj. Wałbrzyskiego Nr 34, póz. 258);
– Rozporządzeniem Nr 28 Wojewody Dolnośląskiego z dnia 24 listopada 1999 r. (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego Nr 35, póz. 1407, w zakresie załącznika pod póz. 4);
– Rozporządzeniem Nr 10 Wojewody Dolnośląskiego z dnia 13 marca 2002 r. (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego Nr 33, póz. 819, w zakresie załącznika od l.p. 25 do 75);
– Rozporządzeniem Wojewody Dolnośląskiego z dnia 19 kwietnia 2002 r. (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego Nr 69, póz. 1321 w zakresie załącznika od l.p. 13 do 18,
– Rozporządzeniem Nr 4 Wojewody Dolnośląskiego z dnia 2 marca 2004 r. (Dz. Urz. Woj. Dolnośląskiego Nr 45, póz. 875), które tracą moc z dniem wejścia w życie niniejszego Rozporządzenia.

Ze względu na błędy redakcyjne wytknięte przez Ministerstwo Środowiska oraz konieczność uszczegółowienia lokalizacji pomników przyrody wojewoda publikuje nowe rozporządzenie:

ROZPORZĄDZENIE Nr 11
WOJEWODY DOLNOŚLĄSKIEGO
z dnia 8 sierpnia 2008 r.

4. Traci moc Rozporządzenie Nr 15 Wojewody Dolnośląskiego z dnia 27 listopada
2006 r. w sprawie ustanowienia pomników przyrody ożywionej i nieożywionej,
znajdujących się na terenie województwa dolnośląskiego (Dz. Urz. Woj. Dolnośl. Nr 253,
póz. 3768 z dnia 4 grudnia 2006 r.).

Finalnie, głównie w części dotyczącej dawnego województwa wałbrzyskiego, pomnikami przyrody są wyłącznie obiekty wymienione w rozporządzeniu wojewody, a że nieokreślona ilość istniejących wcześniej pomników przyrody nie trafiła do tego dokumentu – trudno, miały pecha!

Jeszcze większym radykalizmem wykazał się Wojewoda Lubuski – uchylił wszystkie obowiązujące wcześniej akty prawne (poza uchwałami rady gmin) i zastąpił stosem nowych rozporządzeń publikowanych w dzienniku urzędowym w latach 2005 – 2006. Tym samym w całym obowiązującym obecnie rejestrze pomników przyrody nie znajdziemy obiektu o podstawie prawnej starszej niż 1993 r. Tylko w samym Żaganiu z listy pomników przyrody „znikło” prawie 30 drzew rosnących na terenie parku przypałacowego.

3. Drzewo nigdy nie było pomnikiem przyrody a powieszoną tabliczkę należy uznać za samowolę.

Powodów takiego stanu rzeczy może być kilka, często wynika to z nierozróżniania pojęć: „drzewo o walorach pomnikowych” i „drzewo pomnikowe”. Te pierwsze spełnia kryteria by być pomnikiem przyrody, zaś drugie już nim jest i posiada stosowną podstawę prawną. Znam przykłady, gdzie rewitalizując wiejski park lokalni działacze bezprawnie znakują drzewo/drzewa, no bo „jak takie grube nie jest pomnikiem przyrody”. Z taką sytuacją możemy mieć do czynienia np. w Sichowie, gdzie obok rekordowego tulipanowca amerykańskiego rosną dwa okazałe platany oznakowane tabliczką, chociaż nigdy nie zostały ustanowione pomnikami przyrody.

Kilka obiektów przyrodniczych oznakowanych jako pomnik przyrody a posiadających trefną podstawę prawną, napotkałem na terenach leśnych. Trudno leśnikom czy nadleśnictwu zarzucać niekompetencję w tych sprawach, być może po latach nieskutecznych próśb kierowanych do władz gminnych dokonują „samostanowienia” pomnika przyrody. Za przykład mogę podać „Leśne Kandelabry” w Nadleśnictwie Krzystkowice (gm. Bobrowice, lubuskie).

„Leśne Kandelabry” nie figurują w rejestrach pomników przyrody (zarówno w regionalnym, jak i w centralnym), nie przyznaje się do niego gmina Bobrowice. Podstawą prawną powołania pomnika przyrody nie może być ustawa, tylko rozporządzenie bądź uchwała, a cytowany na tablicy art. 45 dotyczy zakazów związanych z pomnikami przyrody.

Duża liczba drzew podpisanych jako pomniki przyrody znajduje się w arboretum w Wojsławicach, w gminie Niemcza (dolnośląskie). Szczegóły można znaleźć w artykule Piotra Jagodzińskiego „Zapomniane Pomniki Przyrody„. Znajduje się w nim również godna pochwały lista „zapomnianych pomników przyrody”, choć chciałbym zaznaczyć, że nie zgadam się z proponowaną przez autora tezą obarczającą winą za całe zamieszanie urzędy gminy.