Źródło rzeki Sopot w Husinach (gm. Krasnobród, lubelskie).

Charakterystyczne dla krawędziowej części roztocza są niewielkie wodospady, zwane tu szumami lub szypotami. Występują m.in. na przełomowych odcinkach Tanwi, Jelenia, Szumu oraz Sopotu. Ta ostatnia rzeka o długości 22,5 km wypływa z wierzchowiny Roztocza dwoma strumieniami: lewym z małego jeziora w Ciotuszy Nowej (ok. 285 m n.p.m.), prawym na wysokości ok. 295 m n.p.m. w pobliżu Husin (pow. zamojski, gm.Krasnobród), z małych jezior zasilanymi obfitymi źródłami, które są chronione jako pomnik przyrody nieożywionej. Źródlisko o powierzchni 2,52 ha w Husinach obejmuje działkę nr 924 (część – grunty pod wodą 1,47 ha, groble i tereny okalające zbiorniki wodne -1,06 ha). Pomnik przyrody znajduje się 30 m od drogi gminnej, obok niebiesko znakowanego Szlaku Centralnego oraz czarnego szlaku z Krasnobrodu do Nowin.

GPS N 50°29’34.9″ , E 23°11’06.5″

Źródlisko znajduje się u podnóża łagodnie nachylonego stoku, wypływy wód podziemnych tworzą dwie amfiteatralne nisze o średnicach 10 i 4 m i ekspozycji południowo – zachodniej. Charakteryzuje się szczelinowo – warstwowym sposobem wypływu wody, drenuje główny poziom wodonośny Roztocza, zbiornik górnokredowy. Warstwę wodonośną stanowią silnie uszczelinnione gezy mastrychtu. Wydajność źródeł jest zmienna: maksymalna – 232 dm³/s, minimalna – 39 dm³/s.

Woda ma odczyn słabo kwaśny lub słabo zasadowy (pH 7,04), mineralizację stosunkowo wysoką (379 mg/dm³) oraz stosunkowo wysoką twardość ogólną (4,6 mwal/l); w składzie jonowym dominują jony –HCO3 (246 mg/dm³) i Ca2+ (84 mg/dm³).

szczelina źródłowa potoku Sopotszczelina źródłowa rzeki Sopot

100 m za niszą źródłową Sopot tworzy już sporej wielkości strumień.

Pomnikowe źródła w gminie Wojsławice (pow. chełmski, lubelskie).

Zgodnie z Ustawą o Ochronie Przyrody z 2004 r. ochroną pomnikową można obejmować również źródła (obok innych tworów przyrody nieożywionej, takich jak: wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie). W skali kraju najwięcej pomnikowych źródeł znajduje się na terenach wyżynnych województwa małopolskiego, lubelskiego i świętokrzyskiego. Pierwszy artykuł na tym blogu o ustawowo chronionych źródłach (wprawdzie pisałem o „Romanowskich Źródłach„, ale to wywierzysko krasowe) poświęcę gminie Wojsławice (pow. chełmski, lubelskie). Tutejsze krynice nierzadko wypływają z licznych w tym regionie wąwozów (zwanych tu debrami),  tworzących niepowtarzalny krajobraz. Poznawanie tutejszych źródeł najlepiej rozpocząć w miejscowości Stary Majdan. W centrum wsi (Góra Łosiów), niedaleko szosy, znajduje się początek/koniec okrężnej ścieżki dydaktycznej. Na kolorowej tablicy odnajdziemy mapę z naniesionymi lokalizacjami pozostałych źródeł, pomników przyrody ożywionej oraz zabytków architektury.

Pierwszym punktem na trasie jest jest wybijające ze zbocza źródło. Stary Majdan to miejsce zamieszkania Jakuba Wędrowycza – fikcyjnej postaci, głównego bohatera opowiadań Andrzeja Pilipiuka – egzorcysty amatora, pijaka i bimbrownika. Być może tutejszy zdrój skalał swoją skacowaną gębą lub używał wody do pędzenia samogonu.

Ok. 2,4 km od tego miejsca w linii prostej w kierunku wschodnim znajduje się jedno z dwóch źródeł w gminie Wojsławice o statusie pomnika przyrody. Nisza źródłowa  o powierzchni 1,5 ara leży w śródpolnym wąwozie, na gruntach administracyjnie należących do wsi Wojsławice.

GPS N 50°54′26.1″ , E 23°31′36.1″

Kilka metrów od wypływu wody stoi podniszczona tablica.

Woda wypływa z kilku wysięków, dno niszy pokrywa kamienny rumosz.

Poniżej niszy ustawiono betonowy krąg ułatwiający pozyskiwanie wody. Dalej woda pojedynczą strugą płynie dnem wąwozu w kierunku wschodnim, później północno – wschodnim, przecina ulicę Grabowiecką w Wojsławicach i wpada do strumienia, którego źródła – chronione jako drugi pomnik przyrody – zlokalizowane są w miejscowości Nowy Majdan. Teren źródliskowy o powierzchni 0,64 ha znajduje się w wąwozie, na północnym stoku wzniesienia o nazwie Zamczysko.

GPS N 50°53′39″ , E 23°33′36″

Woda wypływa z siedmiu obfitych źródeł oraz kilku mniejszych wysięków.

Strumień wypływający z wąwozu płynie wzdłuż gruntowej drogi prowadzącej do budynku nr 9 (tu za sprawą bobrów rozlewa się) i szosy. W dalszym biegu toczy swe wody wzdłuż ul. Grabowieckiej i 300 m przed cmentarzem w Wojsławicach wpada do Wojsławki.

Przy źródle o nazwie „Ponikło” w Rozięcinie utworzono miejsce piknikowe.

Nisza źródłowa znajduje się również przy Gospodarstwie Agroturystycznym „Agro – pszczoła”, Wojsławice, ul. Grabowiecka 113.