Źródło Tarnówki (Dzdzenicy) w Domaniewicach (gm. Wolbrom, małopolskie).

Zgodnie z definicją źródła są to naturalne, skoncentrowane, samoczynne wypływy wód podziemnych na powierzchnię terenu. W Polsce występują we wszystkich regionach geograficznych, jednak najliczniej na obszarach wyżynnych i górskich, zbudowanych ze skał węglanowych. Źródła, w odczuciu społecznym, dostarczają wody wysokiej jakości, określenie „woda źródlana” stanowi często synonim wody czystej, czasem wręcz uzdrawiającej. Z tego tytułu od zawsze istniała naturalna potrzeba ochrony źródeł, ujęć wodnych, studni itp. Obowiązująca obecnie Ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. (oraz poprzednia z 1991 r.) dopuszcza ochronę źródeł w formie pomnika przyrody. Na obszarze Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej znajduje się wiele krynic objętych ochroną pomnikową, w samym powiecie olkuskim istnieje 6 pomnikowych źródeł. Jednym z najlepiej zachowanych naturalnych wypływów wód podziemnych na całym obszarze Jury jest stanowisko w Czarnym Lesie, na terenie wsi Domaniewice. Aby do niego trafić należy we wschodniej części Domaniewic skręcić w drogę oznaczoną na skrzyżowaniu drogowskazem „Dolina Wodącej”, po ok. 2,2 km jazdy w kierunku północnym docieramy na skraj lasu, tam w prawo i po 100 m znajdziemy miejsce odpoczynku z tablicą informacyjną.

GPS  N 50°24′50.7″, E 19°40′11.2″

miejsce odpoczynku przy źródle Tarnówkitablica przy źródle Tarnówki

Kilka metrów dalej przygotowano schody z barierką ułatwiające zejście do niszy źródłowej.

źródło potoku Tarnówka pomnik przyrody nieożywionej - źródło Tarnówkiźródło potoku Dzdzenicapomnikowe źródło potoku Tarnówkanisza źródliskowa potoku Dzdzenica

Z niszy wypływa woda o temperaturze 8 – 9°C, mineralizacja 300 mg/l, pH 7,4; wydajność źródła 10 – 25 l/s. Warstwę wodonośną stanowią górnojurajskie wapienie skaliste (malm).

nisza źródłowa potoku Tarnówkaźródło Tarnówki - miejsce wypływu wody

W wodach źródlanych skupia się duża populacja zimnolubnych form organizmów reliktowych o nazwie wypławek alpejski.

tablica przy źródle Dzdzenicy

Tarnówka (Sączenica, Dzdzenica, Struga z pod Domaniewic) jest potokiem o długości 13 km; w miejscowości Golczowice wpada do Białej Przemszy, ta łączy się z Czarną Przemszą tworząc Przemszę, która jest dopływem Wisły.

potok Tarnówka dwa metry poniżej źródłapotok Tarnówka (Dzdzenica)

Pomnikowe skały przy zamku Rabsztyn (gm. Olkusz, małopolskie).

Murowana warownia na Wzgórzu Rabsztyńskim (447,5 m) powstała prawdopodobnie pod koniec XIV w. Zamek rozbudowano w poł. XV w. oraz na pocz. XVII w. już w stylu renesansowym. W 1655 r. wojska szwedzkie splądrowały i spaliły zabudowania zamkowe, od tamtej pory obiekt popadał w coraz większą ruinę.

GPS  N 50°17′59″, E 19°35′32″

Zamek w Rabsztynie

Trwające od kilkunastu lat prace rekonstrukcyjne dobiegają końca. Budowla po wykupieniu biletu udostępniana jest do zwiedzania, na zamku znajduje się kawiarnia i toalety, widoki z wieży przy dobrej pogodzie oszałamiają. 

Zamek RabsztynZamek Rabsztyn od płn-wsch.Zapewne niewiele z setek osób odwiedzających codziennie zamek Rabsztyn jest świadoma tego, że wapienne skały na których posadowiono wieżę oraz pobliskie ostańce na zboczu wzniesienia, są chronione w formie pomnika przyrody nieożywionej.

wieża zamku w Rabsztynie

Rabsztyn - wieża zamku posadowiona na wapiennej skalewapienna skałka przy wieży zamku w Rabsztynie

Rabsztyn - pomnikowa skała na której wybudowano wieżę zamkowąwapienna skała o którą oparto schody na wieżę zamkowąRabsztyn - pomnikowa skaławapienne skałki na wewnętrznym dziedzińcu zamku w Rabsztynie

Skały na których posadowiono zamek powstały w okresie górnej jury (161-146 mln lat temu). W tym czasie na obszarze dzisiejszej Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej znajdowało się morze, w którym w warunkach ciepłego klimatu powstawały rafopodobne struktury (tworzone przez gąbki, sinice i bakterie – nie korale) oraz osady z resztek roślin i zwierząt. To one stały się głównym budulcem wapieni skalistych, charakteryzujących się brakiem widocznego warstwowania. W wapieniach jurajskich można odnaleźć ciekawe skamieniałości, głównie amonitów.

amonit w jurajskim wapieniu

Piękne ostańce skalne widoczne są po zewnętrznej stronie murów zamkowych, od strony północno-zachodniej.

wieża zamku RabsztynRabsztyn - pomnikowe skałki obok wieży zamkowej

pomnikowe skały przy zamku RabsztynZamek Rabsztyn od płn-zach.pomnikowa skałka obok zamku Rabsztynwapienna skałka obok zamkowej wieży w Rabsztynie

Mniejsze formy skalne odsłaniają się na południowym zboczu wzniesienia, od strony asfaltowej drogi. 

Rabsztyn - pomnikowe skałki poniżej zamkupomnikowa skałka poniżej zamku w Rabsztynie

wapienne skałki na zboczu Wzgórza Rabsztyńskiegopomnikowe skałki na zboczu Wzgórza Rabsztyńskiegopomnikowe skałki na zboczu wzgórza zamkowegoRabsztyn - pomnikowa skała wapiennawapienne skały u podnóża zamku w Rabsztyniepomnikowe skałki u podnóża Wzgórza Rabsztyńskiegogrupa pomnikowych skałek poniżej Zamku Rabsztyn

Część skał schowana jest w lesie.

wapienna skałka w lesie obok zamku Rabsztyn

Skały na Wzgórzu Rabsztyńskim powołano do ochrony pomnikowej na mocy Decyzji RL-op-8311/259/70 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 23.11.1970 roku.