W swojej długiej i bogatej historii geologicznej Sudety były wielokrotnie poddawane ruchom tektonicznym, którym zawsze towarzyszyły zjawiska wulkaniczne. Te najmłodsze, doskonale wyróżniające się w krajobrazie dawne stożki wulkaniczne, skupione są głównie na Pogórzu Kaczawskim. Do najbardziej znanych na tym terenie przykładów trzeciorzędowego wulkanizmu należą: Wilkołak, Ostrzyca, Grodziec, Czartowska Skała. Nieco mniejszą popularnością cieszą się położone na krawędzi Parku Krajobrazowego Chełmy i sudeckiego uskoku brzeżnego wzgórza: Radogost, Bazaltowa Góra, Górzec oraz będący tematem dzisiejszego artykułu Rataj. Działalność kamieniołomu odsłoniła istniejący na Rataju komin wulkaniczny; bazaltowe słupy o wyraźnej oddzielności ułożone wachlarzowato, zasugerowały nazwę wyrobiska – „Małe Organy Myśliborskie”.

Do „Małych Organów Myśliborskich” najłatwiej dostać się wytyczonymi szlakami z pobliskiego Myśliborza. Wędrówkę rozpoczynamy przy Centrum Edukacji Ekologicznej i Krajoznawstwa „Salamandra” lub z położonego 200 m dalej dużego, płatnego parkingu. Na początku skrajem lasu, obok dwóch pomnikowych cisów, potem skręcamy w lewo i dalej w górę zboczem porośniętym trawą. W miejscach gdzie istnieją wątpliwości co do przebiegu szlaku ustawiono stylowe drogowskazy.

Maszerując po stoku, warto się na chwilę odwrócić.

Docieramy do kępy drzew, przy którym ustawiono znany już nam drogowskaz. Przy okazji możemy zapoznać się ze szlakami, które nam towarzyszą.

Po chwili wchodzimy w las liściasty porastający wierzchołek Rataja (350 m n.p.m.), szlak skręca w lewo i łagodnie trawersuje zbocze. Kolejny drogowskaz kieruje nas do dawnego łomu bazaltu.

Zanim rozpoczniemy podziwianie Małych Organów Myśliborskich warto zapoznać się z treścią dwóch tablic dydaktycznych – będziemy wiedzieć na co zwrócić szczególną uwagę.

Działalność kamieniołomu odsłoniła środkową część komina wulkanicznego, czynnego przed 15 – 18 mln lat (miocen). Wysokość ściany to 28 m. Naprężenia powstające podczas stygnięcia lawy powodują powstawanie tzw. ciosu termicznego – regularnych słupów o przekroju pięcio – lub sześciokąta i średnicy do 30 cm.

Pod względem petrograficznym skały budujące Małe Organy to tzw. bazanity, czyli bazalty oliwinowe złożone z augitu, oliwinu, plagioklazów (bytownit), tlenków żelaza.

Małe Organy Myśliborskie chronione są jako pomnik przyrody nieożywionej od 27.02.1965 r. Nazwa Małe Organy powstała aby odróżnić je od Wielkich Organów Wielisławskich – znanego pomnika przyrody położonego w pobliżu Świerzawy, również na Pogórzu Kaczawskim. Treść drugiej tablicy rozwija temat przyrody ożywionej wokół geostanowiska oraz wspomina o grodzie istniejącym na szczycie Rataja, zniszczonym eksploatacją bazaltu.

Wspomnianych pierścieni Lieseganga należy szukać na odłamkach skalnych w bocznej części kamieniołomu. Mało które są wprawdzie tak efektowne jak te ze zdjęcia na tablicy, ale równie ciekawe są żyłkowania na przekroju słupa. Przy okazji możemy zobaczyć ściśle chronione okazy paprotki zwyczajnej.

Bokiem wyrobiska można ostrożnie wdrapać się na szczyt Rataja, by podjąć próbę odnalezienia pozostałości grodziska.

Schodząc w kierunku zachodnim można z pewnego miejsca zaobserwować układ tutejszych słupów: pionowy w dolnej części i prawie poziomy w górnej.

Zachodnim zboczem Rataja przebiega ścieżka dydaktyczna „Śladami Trzebowian”. Na tablicy ustawionej przy leśnym dukcie znajdziemy dużo więcej informacji o średniowiecznym grodzie na Rataju.